ارگ کلاه فرنگی یکی از آثار تاریخی شهر بیرجند است که بین سالهای ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری بنا شده که مصادف با دوره قاجار است. ارگ حسام الدوله، قصر بی بی عروس، قلعه بیرجند و ارگ سرکار، از نام های دیگر ارگ کلاه فرنگی بیرجند است.
ارگ کلاه فرنگی در چند طبقه و به فرم زیگورات ساخته شدهاست. بخش همکف دارای نقشهی کاملی است. بخش ورودی ارگ از چند قوس تشکیل شده که طاق های زیبایی را ایجاد کرده است.
حجم کلی ارگ کلاه فرنگی، فرمی مخروطی دارد. پلان های هر طبقه شش ضلعی است. مصالح استفاده شده در ارگ کلاه فرنگی گِل، آجر، آهک و ساروج است و نمای کلی آن به رنگ سفید دیده می‌شود.
ساروج از ابتکارات معماران ایرانی است و قدمتی دیرینه دارد. ساروج از مخلوط‌کردن آهک شکفته (آهک آب دیده)، خاکستر، ماسه بادی، خاک رس و لوئی (نوعی گیاه است) یا مغز نی ساخته می‌شد. بنا بر نوع کاربرد، ممکن بود افزودنی‌های دیگری همچون موی بز، گوساله یا انسان، سفیده تخم‌مرغ، چربی گوساله و … به ترکیب آن افزوده شود.
فضاهای به وجود آمده در طبقه همکف بسیار کامل است. فضاهای مختلف مانند هشتی، گنبدی‌ها و اتاق‌ها به وسیله دالان‌های ارتباطی در این طبقه به هم مرتبط میشوند. در این طبقه از تزئینات مختلف استفاده شدهاست.
در مرکز طبقه همکف یک حوضخانه (حوضخانه معمولاً هشت گوشه و فضایی تابستان نشین است.) قرار دارد که ورودیهای مختلفی از فضاهای پیرامون به آن باز می‌شود.
محوطه اطراف حوضخانه یک متر پایین تر از کف طبقه همکف است. این حوضخانه به شکل هشت ضلعی طراحی و از ترکیب مربع و دایره تشکیل شدهاست. فضاهای اطراف این حوضخانه طاق نماهایی دارد که با مقرنس تزئین شدهاست. در بخش پایینی این طاق نماها سکوهایی کوتاه وجود دارد.
یکی از عناصر تزئینی معماری ایرانی مقرنس یا «آهو پای» است. مقرنس در زیر گنبدها یا نیم‌گنبدهای روی ایوان‌ها و درگاه‌های ورودی استفاده می‌شود. مقرنس‌ها را از نظر شکل می‌توان به ۴ دستهی مقرنس‌های جلو آمده، مقرنس‌های روی هم قرار گرفته، مقرنس‌های معلق و مقرنس‌های لانه زنبوری تقسیم کرد.
گنبد روی بنا و پنجره‌های نورگیر، نور فضای حوضخانه را تأمین میکند. تزئینات به کار رفته در فضای حوضخانه عبارتاست از: مقرنس، رسمی‌بندی، کاربندی و تزئینات گلدانی. طبقه اول عمارت کلاه فرنگی بیرجند دارای فضاهای کمتری است و چند اتاق کوچک در آن قرار دارد. سه طبقه بالای این بنا بهصورت نمادین ساخته شده و صرفا برای ایجاد فرم مخروطی است.
برای خواندن مطالب بیشتر در مورد معماری و دکوراسیون و معماری های خاص از مجله دلتا دیدن کنید.
