ارگ کلاه‌ فرنگی ، یادمان تاریخ معاصر

ارگ کلاه‌ فرنگی یکی از آثار تاریخی شهر بیرجند است که بین سال‎های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری بنا شده‎ که مصادف با دوره قاجار است. ارگ حسام الدوله، قصر بی بی عروس، قلعه بیرجند و ارگ سرکار، از نام های دیگر ارگ کلاه‌ فرنگی بیرجند است.

 ارگ کلاه‌ فرنگی در چند طبقه و به فرم زیگورات ساخته شده‎است. بخش همکف دارای نقشه‎ی کاملی است. بخش ورودی ارگ از چند قوس تشکیل شده که طاق های زیبایی را ایجاد کرده ‎است.

حجم کلی ارگ کلاه‌ فرنگی، فرمی مخروطی دارد. پلان های هر طبقه شش ضلعی است. مصالح استفاده شده در ارگ کلاه فرنگی گِل، آجر، آهک و ساروج است و نمای کلی آن به رنگ سفید دیده می‎شود.

ساروج از ابتکارات معماران ایرانی است و قدمتی دیرینه دارد. ساروج از مخلوط‌کردن آهک شکفته (آهک آب دیده)، خاکستر، ماسه بادی، خاک رس و لوئی (نوعی گیاه است) یا مغز نی ساخته می‌شد. بنا بر نوع کاربرد، ممکن بود افزودنی‌های دیگری همچون موی بز، گوساله یا انسان، سفیده تخم‌مرغ، چربی گوساله و … به ترکیب آن افزوده شود.

فضاهای به وجود آمده در طبقه همکف بسیار کامل است. فضاهای مختلف مانند هشتی، گنبدی‌ها و اتاق‌ها به وسیله دالان‌های ارتباطی در این طبقه به هم مرتبط می‎شوند. در این طبقه از تزئینات مختلف استفاده شده‎است.

در مرکز طبقه همکف یک حوض‎خانه (حوض‎خانه معمولاً هشت گوشه و فضایی تابستان نشین است.) قرار دارد که ورودی‎های مختلفی از فضاهای پیرامون به آن باز می‎شود.

محوطه اطراف حوض‎خانه یک متر پایین تر از کف طبقه همکف است. این حوض‎خانه به شکل هشت ضلعی طراحی و از ترکیب مربع و دایره تشکیل شده‎است. فضاهای اطراف این حوض‎خانه طاق نماهایی دارد که با مقرنس تزئین شده‎است. در بخش پایینی این طاق نماها سکوهایی کوتاه وجود دارد.

یکی از عناصر تزئینی معماری ایرانی مقرنس یا «آهو پای» است. مقرنس در زیر گنبدها یا نیم‌گنبدهای روی ایوان‌ها و درگاه‌های ورودی استفاده می‌شود. مقرنس‌ها را از نظر شکل می‌توان به ۴ دسته‎ی مقرنس‌های جلو آمده، مقرنس‌های روی هم قرار گرفته، مقرنس‌های معلق و مقرنس‎های لانه زنبوری تقسیم کرد.

گنبد روی بنا و پنجره‌های نورگیر، نور فضای حوض‎خانه را تأمین می‎کند. تزئینات به کار رفته در فضای حوض‎خانه عبارت‎است از: مقرنس، رسمی‌بندی، کاربندی و تزئینات گلدانی. طبقه اول عمارت کلاه فرنگی بیرجند دارای فضاهای کمتری است و چند اتاق کوچک در آن قرار دارد. سه طبقه بالای این بنا به‎صورت نمادین ساخته شده‎ و صرفا برای ایجاد فرم مخروطی است.

برای خواندن مطالب بیشتر در مورد معماری و دکوراسیون و معماری های خاص از مجله دلتا دیدن کنید.