بسیاری از ما وقتی نام خانه‌های قدیمی تهران را می‌شنویم، بلافاصله به فکر خانه‌های قدیمی معروف و مشهور این شهر می‌افتیم که شاید بارها هم آن را در اخبار و یا حتی به شکل حضوری دیده‌ایم.
در واقع تهران و شکل خانه‌سازی مدرنش ۱۵۰ سال بیشتر قدمت ندارند و خانه های قدیمی‌تر نیز دیگر کاملا از بین رفته‌اند. خانه‌هایی که هرکدام چندین قصه عاشقانه، سیاسی و سرشار از ویژگی‌های داستان‌های دوران قجری را در دل خود نهفته دارند.
به گزارش مجله دلتا تهران که امروز دیگر شهری نوساز نیست و هویت و شکل تازه‌ای دارد، می‌تواند نمونهای مشخص برای گردشگری معماری، باشد.
باغ نگارستان تهران، عمارت مسعودیه، ساختمان‌ها و بنای میدان مشق و … از جمله ساختمان‌هایی است که امروز دیگر پاتوق گردشگرانی است که برای بازدید از تهران و خانه‌های قدیمی و تاریخی‌اش بارها به آن اشاره شده است.
اما باید دانست که این شهر شلوغ و پرترافیک امروز، فضاهای دیدنی و جذابی دارد که می‌تواند برای آنها که دلبسته معماری قدیمی هستند، جذاب باشند. خانه‌هایی که دیگر به تاریخ پیوسته‌اند.
در این گزارش چند خانه قدیمی تهران را که کمتر شناخته شده اند، بررسی و به اختصار آنها را به شما معرفی می‌کنیم.
خانه قوام‌السلطنه
اگر امروز از خیابان سیتیر که از خیابان های قدیمی ومشهور تهران است، عبور کنید، خانه قوام‌السلطنه را خواهید دید که یادگاری از دوران قاجاری است.
عمارتی با معماری منحصر به فرد، ارسیهای چوبی و باغچه‌ای با صفا، پله‌ها و کف‌پوش‌های چوبی خانه قوام‌السلطنه که طرح‌های هندسی مربع، مثلث و دایره بر آنها نقش بسته، همگی نشان می‌دهد که در معماری این خانه که امروزه به موزه شیشه و آبگینه ایران، تبدیل شده تلاش بسیاری شده است.
خانه‌ای که محل کار «قوام» نخست وزیر دوران پهلوی بوده، امروز دارای یک موزه آبگینه و سفالینه ارزشمند است که می‌تواند برای هر مخاطب دوستدار هنر و زیبایی، جذاب و دیدنی باشد.
این خانه تاریخی از ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰ شمسی محل اقامت قوام السلطنه بود و پس از آن به سفارت مصر واگذار شد. در زمان استقرار سفارت مصر در این ساختمان گچ بری‌هایی به سبک اروپایی به بخشی از تالارهای طبقه اول افزوده شد و اگر دقت کنید پایین بخشی از گچ بری‌های این طبقه پرچم سفارت مصر دیده می‌شود.
این خانه بعد از سفارتخانههای مصر و افغانستان، به بانک بازرگانی واگذار می‌شود و سرانجام ۴۲ سال پیش ” هانس هولاین”، معمار برجسته اتریشی، طراحی داخلی خانه را آغاز میکند.
در طراحی این معمار اتریشی، نمادهای معماری ایرانی به خوبی لحاظ شده و از نشانه هایی که در معماری دوران صفوی بسیار رایج بوده مقل قوسی‌ها و حتی ستون‌های تخت جمشید ، وام گرفته شده است.
خانه مستوفی الممالک
حدود ۱۱۰ سال قبل بوده که نخستین خانه مدرن ایرانی معروف به عمارت مستوفی الممالک با استفاده از عناصر و بن مایه‌های اروپایی ساخته شده است.
یکی از اصیل ترین خانه‌های دوران قاجار متعلق است به یکی از درباریان پرنفوذ، یعنی میرزا حسن‌خان مستوفی الممالک، فرزند میرزا یوسف خان مستوفی الممالک که در زمان ساخت آن فقط نوزده سال داشته است.
با توجه به این که محمدتقی‌خان ریاست بنّاخانه و منصب معمار باشی‌گری را طی مدت سلطنت ناصرالدین شاه عهده‌دار بود تا بر احداث بناهای ساخته شده توسط درباریان نظارت کند، و با توجه به این که ساختن اغلب بناهای درباریان را در محله سنگلج به وی نسبت داده‌اند، به احتمال زیاد، وی را می‌توان معمار یا ناظر ساخت بناهای مستوفی الممالک دانست.
این خانه خاص، دارای بناهای مسکونی دوره قاجاره و ورودی آن در بخش شرقی بنا است که با چند پله به حیاط متصل می شود. دور تا دور بنا را حیاط در برگرفته است .
خانه تفضلی
این خانه یکی از یادگارهای معمار توانمندایرانی است که خانه اش را بر اساس برترین متدهای هنری طراحی کرد و ساخت و امروز به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسیده است. این در حالی است که این خانه میزبان سال‌ها زندگی خانواده تفضلی بوده و امروزه انواع برنامه‌های هنری و نمایشگاه‌های فرهنگی را میزبانی میکند.
این ملک را «وارتان» معمار ارمنی برای «عبدالرحیم عطارزاده» از تجار برجسته آن دوران ساخت و بعدها عطار زاده آنرا به خود وارتان فروخت. در دهه بیست بوده که ساخت خانه آغاز می‌شود و وارتان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی را خلق می کند.
بعد از انقلاب اسلامی این خانه توسط وزارت راه و شهرسازی خریداری و مرکزی برای فعالیت‌های معماری جذابی شد که توانسته خانه را از گزند خرابی و سودجویی حفظ کند. اگر مسیرتان به این خانه خورد از دیدن سازه‌های جذابی که در حیاط خانه کار شده، غافل نشوید.
این عمارت سه طبقه که باغ های زیادی آنرا در برگرفته است. یک طبقه زیرزمین هم داشت که جایی خنک بوده و ساکنان خانه در تابستان از آن استفاده میکرده اند .
خانه ظهیرالاسلام
یکی از بناهایی که در سال های اخیر بسیار مورد بی مهری قرار گرفته و در تملک سازمان تامین اجتماعی است و البته دوباره هم در فهرست آثار ملی ثبت شده، خانه ظهیرالاسلام است که نامش را از امام جمعه تهران در آن دوران وام گرفته و البته نام سردار« ولی خان تنکابنی» هم به عنوان مالک در این خانه مطرح است.
خانه‌ای که در خیابان هدایت سابق واقع شده و در معرض تخریب است و البته بارها توسط شهرداری منطقه ۱۲ حمایت شده ولی مقطعی بوده است.
بر اساس آخرین خبرها برای بازسازی این خانه، بودجه ۷ میلیاردی تصویب شده است. تلفیق معماری این بنا با سبک اروپایی با توجه به موقعیت آن که در مرکز حکومت دوران ناصری بوده، یکی از بناهای ممتاز دوران قاجاریه شناخته می‌شود، پله‌های ورودی اصلی با متریال سنگ ساخته شده و طراحی و فرم منحصر به فردی دارد و مصالح غالب در نمای بنا آجر است.
خانه حسین خداداد (تماشاگه زمان)
اگر فکر کرده‌اید که خانه‌های قدیمی تهران فقط در قسمت جنوبی شهر واقع شده، اشتباه میکنید . در محله زعفرانیه تهران، خانه‌ای زیبا و قدیمی وجود دارد که امروزه آن را با عنوان باغ موزه زمان می شناسند و کافه ای جذاب و زیبا دارد و انواع ساعت های قدیمی، لوکس و عتیقه در این خانه برای مخاطبان به نمایش گذاشته شده است.
این بنای زیبا و ۸۰ ساله که ۵۰۰۰ متر مربع مساحت دارد و در سال ۱۳۷۸ هم به ثبت تاریخی رسیده ، امروز از مجموعه‌هایی است که به لطف مخاطبانی که دارد، بازسازی شده و از شرایط خوبی بهره‌مند است. البته حسین خداداد از تجار ایران بود که این خانه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی توسط بنیاد مستعضفان و جانبازان بازسازی و تملک شد.
در محوطه این ساختمان، ساعت‌های قدیمی مانند ساعت آفتابی، ساعت شنی، ساعت آبی و ساعت سوختی و در درون عمارت نیز ساعت‌های مکانیکی دیواری، رومیزی، جیبی و مچی قرار گرفته‌اند.
خانه سرهنگ ایرج
شما هم حتما فیلم درخشان «مهمان مامان »ساخته «داریوش مهرجویی،» با بازی زیبای گلاب آدینه را دیدهاید و خانه ی پر از مهر و عشق آن را در دل آرزو کرده اید. این خانه « عمارت سرهنگ ایرج» نام دارد که از نظامیان ۸۰ سال قبل است.
میراث فرهنگی بارها خواسته تا آن را مرمت و ترمیم کند که البته موفق نبوده و متاسفانه به علل گوناگون، آسیبهایی بسیار به این عمارت قدیمی وارد شده است.
در روایت معماری این خانه آمده است : ” این مجموعه ۳ حیاط دارد؛ یکی اصلی و دو تای دیگر فرعی. حیاط اصلی در جنوب‌شرقی قرار دارد و بسیار بزرگ است. حیاط دیگر نصف حیاط اصلی و در شمال‌غربی مجموعه و حیاط سوم که کوچک‌تر از قبلی است در شمال مجموعه و درواقع بین دو حیاط دیگر قرار دارد. در بخش جنوبی مجموعه هم یک هشتی بسیار زیبا با سقف کلمبو و قاب‌بندی‌های نفیس وجود دارد.
این هشتی به‌صورت یک هشت ضلعی طراحی شده و در ضلع غربی آن یک راهرو طولانی قرار دارد که به حیاط اصلی می‌رسد. سقف راهرو هم قوس‌دار و به شکل آجر جناقی اجرا شده است. با توجه به نوع معماری این خانه، آجرکاری‌ها و طراحی کلی حیاط‌های خانه و حوض‌خانه و… خانه سرهنگ ایرج دارای معماری سبک دوره قاجاری است و این خانه بعد از تفکیک از املاک میرزا آقاخان به سبک و سیاق همان املاک ساخته شده است.
خانه دبیر الملک
«میرزا محمد حسین خان فراهانی» ملقب به دبیرالملک از نظامیان دستگاه دوره قاجار است که این خانه را منسوب به او میدانند و امروزه شهرداری تهران آنرا بازسازی کرده و به خانه اسباب بازی برای کودکان کار تبدیل شده است. قدمت این خانه ۱۴۰ ساله به دوران ناصری باز میگردد که در نقشه آن دوران هم موجود است.
سبک معماری بنا مطابق معماری مرسوم دوران قاجار بوده و از همین سبک پیروی میکند، البته به غیر از چند فضای متداول این نوع معماری همانند هشتی، دالان و حمام. این خانه لوکیشن فیلم روزگار غریب قبل از بازسازی بوده است.
