ریاست خانواده طبق قانون با چه کسی است؟

خانواده به عنوان اولین و بنیادی‎‏ترین اجتماع، نیاز به مسئول یا سرپرست دارد. هر تشکّل و اجتماعى که فاقد مقام مسئول یا سرپرست باشد، نابسامانى و هرج و مرج، از عوارض حتمى و اجتناب‏ ناپذیر آن است. اینک باید دید از نظر مصلحت این واحد بنیادى جامعه، ریاست خانواده جهت به عهده گرفتن مسئولیت را به چه کسى باید واگذار کرد؛ مرد؟ زن؟ هردو؟

ریاست خانواده

هر مردی پس از ازدواج دارای حقوق و تکالیفی می‎شود که یکی از این حقوق، ریاست خانواده است. مطابق با ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی، در روابط زوجین، ریاست خانواده از خصایص شوهر است. مرد باید از اختیار خود به منظور حفظ سلامت و استحکام خانواده استفاده کند و نمی‎تواند آن را به اختیار یا ضمن قرارداد خصوصی واگذار کند؛ زیرا ریاست او بر خانواده از امور مربوط به نظم عمومی بوده و هرگونه توافقی برخلاف آن باطل و بلااثر است.

آثار ریاست شوهر بر خانواده:

از نظر تحلیلی شاید بتوان حوزه ریاست مرد را بر خانواده به امور مالی و غیرمالی تقسیم کرد، اما باید توجه داشت که با توجه به ماده ۱۱۱۸ قانون مدنی که از آن به اصل استقلال اقتصادی زن تعبیر می‌شود، زن در امور مالی خود مستقل است و مرد در این خصوص هیچ ولایت و ریاستی ندارد. بنابراین حیطه ریاست او، فقط امور غیر مالی را دربرمی‌گیرد.

مرد در کدام امور خانواده می‎تواند ریاست کند؟

تمکین:

دارای دو معنی عام و خاص است. تمکین در معنای عام یعنی محترم شمردن اراده شوهر در تربیت فرزندان و اداره مالی و اخلاقی خانواده و در معنای خاص ناظر به رابطه جنسی زن با شوهر است.

تعیین محل سکونت:

اختیار تعیین مسکن اصولا با مرد است، مگر آنکه اختیار تعیین منزل طی شروط ازدواج در زمان عقدبه زن داده شده باشد. این حق نباید مورد سوء استفاده و وسیله ای برای ضرر زدن به دیگری قرار بگیرد؛ بنابراین کسی که حق انتخاب با اوست، باید محلی را انتخاب کند که با وضع اجتماعی و نیازهای خانواده متناسب باشد.

اشتغال زن:

مطابق ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی، شوهر می‌تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیات خود یا زن باشد منع کند.
این اختیار نباید به معنای تامین غرور و سروری مرد در نظر گرفته شود؛ بلکه هدف قانون گذار حفظ مصالح خانوادگی و حیثیت دو طرف است.

نام خانوادگی:

مطابق ماده ۴۲ قانون ثبت احوال، زن می‌تواند با موافقت همسر خود از نام خانوادگی او استفاده کند. این حق فقط تا زمان باقی بودن رابطه ازدواج قابل اعمال است و نیاز به رعایت حق تقدم ندارد.

تابعیت:

هر گاه زن خارجى با مرد ایرانى ازدواج کند، برابر بند ۶ماده ۹۷۶ قانون مدنى به تابعیت ایران در مى‌آید. اما این مساله اختلافی می‌باشد که آیا تحمیل تابعیت شوهر ایرانى بر زن خارجى از آثار ریاست شوهر بر خانواده است یا خیر؟ بعضى از استادان حقوق معتقدند تابعیت مربوط به حقوق عمومى بوده و مصلحت دولت در آن لحاظ است، در حالى‎که ریاست شوهر بر خانواده جزء حقوق خصوصى است و بر پایه مصلحت خانواده استوار می‌باشد. ممکن است قانونگذار ریاست خانواده را از شوهر بگیرد، بدون اینکه لازم باشد در مساله تابعیت زن شوهردار تجدید نظر کند. بنابراین این گروه تابعیت را از آثار ریاست مرد تلقی نمی‌کنند.

اقامتگاه:

مطابق قانون، اقامتگاه زن شوهردار همان اقامتگاه شوهر است، ولی اگر اقامتگاه شوهر معلوم نباشد و یا زن با اجازه شوهر یا دادگاه مسکن جداگانه ای اختیار کرده باشد، می‌تواند اقامتگاه جداگانه هم داشته باشد.

خروج از منزل:

در قانون ایران لزوم اجازه زن از مرد برای خروج از منزل ذکر نشده، اما از نظر فقها، زن شوهردار برای خارج شدن از منزل به اجازه شوهر نیاز دارد و در روایات مختلفی آمده که اگر زنی بدون اذن همسر از خانه خارج شود مورد لعن و نفرین فرشتگان واقع می‌شود تا به خانه برگردد!! پیروان این نظر برای توجیه عقیده خود به آیه ۳۳ سوره نساء استناد می‎کنند.

اما باید گفت که این آیه در مقام توصیه به حفظ عفت و حجاب می باشد و به ممنوعیت خروج زن بدون کسب اجازه شوهر ارتباطی ندارد.

در واقع، شوهر می تواند برای حفظ خانواده، معاشرت‎های زن و رفت و آمدهای او را بازرسی کند و او را از رفتاری که سلامت خانواده را تهدید می‎کند، باز دارد، ولی حق ندارد به دلخواه خود و بدون این که دلیل موجهی داشته باشد، زن را از معاشرت با خویشان نزدیک خود یا انجام فرائض دینی یا تکالیف اجتماعی باز دارد.

اصلاح کج تابی زوجه:

برخلاف اختیاری که قانونگذار در خصوص تنبیه فرزند در حدود تأدیب به پدر و مادر داده، هیچ اختیاری به مرد برای تنبیه زن داده نشده است.

در پایان یادآوری می‎شود بهترین روش این‎است که مدیریت خانواده با زن و مرد باشد و بقیه افراد خانواده هم این دو را کمک کنند. اگر خانواده طوری باشد که یک نفر حالت دستوری داشته باشد و بقیه فرمانبردار باشند، هیچ‎گونه صفا و پایداری در خانواده نیست. البته در بیشتر خانواده ها مدیریت با مرد خانه است. ولی او هم در همه کارها با زن و بعد فرزندان مشورت می‎کند.