دیوار گرگان ، خواهر خوانده دیوار چین!

دیوار گرگان در استان گلستان، بزرگ‌ترین دیوار دفاعی و باستانی در ایران است. طولانی‌ترین اثر معماری ایران باستان و دومین دیوار تاریخی بلند در قاره آسیا پس از دیوار چین است.

این دیوار دفاعی حدود ۲۰۰ کیلومتر طول دارد و از ساحل دریای خزر شروع و با طی مسیری در امتداد گرگان رود، تا حوالی کلاله امتداد دارد. یکی از عجیب‌ترین مقاصد گردشگری در گلستان بوده و برخی از بخش‌های این دیوار قدیمی در مقایسه با دیوار چین بسیار قدیمی‌تر است.

ارتفاع تخمینی دیوار گرگان ۶ تا ۸ متر است، با عرض بین ۲ تا ۱۰ متر. با مصالحی چون آجر به رنگ سرخ با ملات گل آهک و در برخی نقاط ساروج ساخته شده و بعضی از قسمت‌ها دارای تزیینات با ملات گچ است.

دیوار گرگان یا مار سرخ

به علت استفاده از آجرهای سرخ در قسمت میانی دیوار، اهالی منطقه دیوار گرگان را “مار سرخ ” می‌نامند. البته در منابع تاریخی و سفرنامه‌ها به نام‌های مار سرخ، دیوار سرخ، سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز، دیوار دفاعی، قزل ئیلاق، قزل آلانگ و آلان (به زبان ترکمنی) آورده شده.

جالب است به شما بگویم دیوار گرگان در طول مسیر خود دارای تاسیسات وابسته نظیر خندق، قلعه‌های متصل به دیوار، کوره‌های آجرپزی، سد خاکی، کانال آب‎رسانی و قلعه شهرهای مجاور دیوار در ضلع شمال و جنوب است که از لحاظ استحکام و ساختار دفاعی از دیوار چین پیشرفته‌تر است.

همچنین، طبق برآوردها ۳۰۰۰۰ سرباز می‌توانستند در طول دیوار مستقر شوند. باستان‎شناسان با نمونه‌برداری و آزمایش خاکسترها و زغال‌های برجای مانده در کوره‌های آجرپزی نشان دادند که قدمت دیوار به قرن‌های پنج و ششم میلادی می‌رسد.

برخی از کوره‌های آجرپزی در عمق زمین و ابعاد ۸ در ۸ ساخته شده بودند که چند نمونه از آن‌ها توسط کارشناسان کشف شده است.

تاریخچه مبهم دیوار گرگان، نقطه جذابیت

در شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی به این دیوار اشاره شده و تاریخ‌نگاران معتقدند انوشیروان ساسانی این دیوار را بنا نهاده است. اما گردیزی (تاریخ نگار ایرانی) آغاز ساخت این بنای تاریخی را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان نسبت می‌دهد.

برخی منابع جغرافیای تاریخی و بعضی مورخان، حدود آن را در شرق تا مرو بیان داشته‌اند. به نظر برخی باستان‌شناسان احتمال امتداد دیوار گرگان در نواحی شرقی ایران، دور از انتظار نیست، عده دیگری نیز می‌گویند در زمان ساخت این دیوار، سطح آب دریای مازندران از اندازه کنونی پایین‌تر بوده و ممکن است بخش‌هایی از دیوار زیر آب دریا رفته و تاکنون تخریب شده باشد.

سرنوشت دیوار گرگان

بقایای دیوار گرگان از کرانه‌های شرقی دریای خزر تا ارتفاعات و دره‌های البرز شرقی در دامنه بیلی کوه (پارک ملی گلستان نزدیک روستای زاو کوچک، در شمال شرق شهرستان کلاله) قابل مشاهده است. در دو بخش کوهستانی و دشت وسیع گرگان، در محدوده ترکمن صحرای فعلی جای دارد.

قلعه‌هایی مربعی‎شکل به فاصله ۵۰ متر از دیوار وجود داشته است و احتمالاً محل حضور نگهبان‌ها و سربازان پشتیبانی بوده‌است که از دیوار محافظت می‌کردند. گفته می‌شود در کل، ۴۰ قلعه در سراسر دیوار وجود داشته که امروزه بقایای ۳۰ قلعه آن کشف شده‌است.

کجا باید دیوار را ببینیم؟

با توجه به تخریب و مدفون شدن دیوار گرگان در زیر خاک یا آب‌های خزر در طول زمان، دسترسی به آن برای گردشگران در طول مسیرِ دیوار، دشوار است. راحت‌ترین راه برای کسانی که فقط برای بازدید دیوار می‌خواهند بروند، گرگان- کلاله- منطقه‌ی پیشکمر یا روستای تمرقره‌قوزی است.

اما سه نقطه (کارگاه کاوش) در طول مسیر دیوار گرگان توسط باستان‌شناسان حفاری شده و برای گردشگرانِ علاقه‎مند قابل بازدید هستند.

۱- کارگاه کاوش قره دیب واقع در حدود ۹ کیلومتری شرق روستای گوکجه بعد از شهر فراغی و روستای کسرو، در جنوب جاده آسفالت.

۲- کارگاه کاوش قلعه شماره ۲ واقع در حدود ۲.۵ کیلومتری غرب روستای گوکجه مسیر جاده خاکی.

۳- کارگاه کاوش ساری سو محل تقاطع دیوار گرگان و رودخانه ساری سو (یکی از سرشاخه‎های گرگان رود) در حدود یک کیلومتری غرب کارگاه قلعه شماره ۲.