شب یلدا، طولانی ترین شب سال

یلدا واژه‌ای سُریانی به معنای زایش و تولد است. ابوریحان بیرونی، دانشمند همه فن حریف و تقویم‌شناس، از شب یلدا با نام میلاد اکبر یاد می‌کند؛ و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است. همچنین شب چله همان شب یلدا است و چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود به آن شب چله می‌گویند. چله تابستان از تیر و چله زمستان از دی‌ ماه شروع می‌گردد. چله بزرگ زمستان، که درست بعد از شب یلدا آغاز می‌شود؛ شروع زمستان است و شدت سرما در آن بیشتر است. چله بزرگ تا دهم بهمن طول می‌کشد. پس از آن، چله کوچک است که تا اول اسفند ادامه دارد. در این مطلب از مجله دلتا با رسوم شب یلدا و طولانی ترین شب سال از نظر علمی آشنا می‌شوید.

تاریخچه شب یلدا

تاریخچه شب یلدا به گذشته‌های بسیار دور بر‌می‌گردد. اما قدمت دقیقش مشخص نیست. برخی باستان‌شناسان، تاریخ شب یلدا را هفت هزار سال می‌دانند. آن‌ها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ، استناد می‌کنند. این ظروف دارای نقوش حیوانیِ ماه‌های ایرانی، مانند قوچ و عقرب هستند. البته این نقوش در کتیبه‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی کمیاب‌اند. با همه‌ این‌ها آنچه به عنوان شب یلدا رسمیت یافته، به حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد برمی‌گردد. یلدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان، وارد شده است.

از دلایل برپایی شب یلدا می‌توان به دو مورد اشاره کرد: اول پیروزی روشنایی و نور بر تاریکی و دیگری شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت.

گردش زمین به دور خورشید و تغییر فصل‌ها

می‌دانیم که زمین در طول یک سال (حدود ۳۶۵ روز و ۶ ساعت)، یک دور کامل به دور خورشید می‌چرخد. زمین ما در فضا با زاویه‌ ۲۳.۵ درجه در مدار خود به دور خورشید می‌چرخد. همین ویژگی دلیل به وجود آمدن فصل ها است. زیرا نیم‌کره جنوبی و شمالی زمین با توجه به زاویه محور زمین در هر زمان از سال، نور خورشید را با زاویه‌ای خاص دریافت می‌کنند.

با توجه به شکل بالا در اول فصل بهار و پاییز (بالا و پایین) نیم‌کره شمالی و جنوبی با زاویه‌ای برابر از نور خورشید استفاده می‌کنند و طول شب و روز برابر است (اعتدال بهاری و پاییزی.) از طرف دیگر در ابتدای تابستان (سمت راست) خورشید به نیم‌کره شمالی عمود و به نیم‌کره جنوبی مایل می‌تابد. بنابراین در نیم‌کره شمالی تابستان و در نیم‌کره جنوبی زمستان است (انقلاب تابستانی). در نهایت در ابتدای زمستان (سمت چپ)، خورشید به نیم‌کره جنوبی عمودتر از نیم‌کره شمالی می‌تابد. در نتیجه در نیم‌کره شمالی زمستان و در نیم‌کره جنوبی تابستان خواهد بود (انقلاب زمستانی.)

با عبور از فصل بهار و رسیدن به تابستان هر روز ارتفاع خورشید در آسمان بیشتر می‌شود و طول روز بیشتر و طول شب کمتر می‌گردد تا جایی که به اول تیر، یعنی انقلاب تابستانی می‌رسیم. اما در مقابل پس از اعتدال پاییزی ارتفاع خورشید در آسمان کم می‌شود. همچنین با نزدیک شدن به فصل زمستان، طول روز کوتاه و طول شب بلند می‌گردد. تا زمانی که به اول دی ماه می‌رسیم. در این روز که به انقلاب زمستانی معروف است، طولانی ترین شب سال یا شب یلدا را خواهیم داشت.

نقطه انقلاب زمستانی

از دید نجومی دایره‌البروج که مسیر حرکت ظاهری سالانه خورشید نسبت به زمین است با استوای سماوی که از امتداد استوای زمین بر کره سماوی بدست می آید، ۲۳.۵ درجه زاویه دارند. انقلاب زمستانی لحظه‌ای است که خورشید از دید ناظر زمینی در بیش‌ترین فاصله زاویه‌ای با صفحه استوا می‌رسد.

در اول دی ۱۳۹۹ خورشید در ساعت ۱۳:۳۲ به نقطه انقلاب زمستانی می‌رسد.