باز این چه شورش است…

تعزیه، نمایشی آئینی به شمار می‌رود که در معنای امروزی‌اش روایت کربلا را با جزئیات پرسوز و گداز به نمایش در می‌آورد. تعزیه شاخه‌ای از شبیه‌خوانی است. شبیه‌خوانی که آن را می‌توان مادر تعزیه نامید، قدیمی‌ترین نوع ادبیات نمایشی ایران به شمار می‌رود. این هنر نمایشی یکی از جاذبه‌های گردشگری فرهنگی ایران است که هر ساله تعداد زیادی گردشگر صرفا با هدف آشنایی با آن و فرهنگ عزاداری عاشورایی به ایران سفر می‌کنند. با صفحه گردشگری مجله پیام دلتا همراه باشید تا گوشه‌هایی از این آیین را با هم به تماشا بنشینیم.

تعزیه چیست؟

در شبیه‌خوانی انواع روایات با درون‌مایه‌های مختلف توسط بازیگران به نمایش در می‌آید. تعزیه به آن بخش از شبیه‌خوانی می‌گویند که به مناسبت عزاداری و ذکر مصیبت قهرمانان ملی و مذهبی مردم به نمایش در می‌آید. تعزیه در فهرست میراث معنوی به ثبت جهانی یونسکو درآمده است.

حتی پیش از اسلام!

هنرهای نمایشی ایرانی شاخه‌های گوناگونی دارند که همگی از شبیه‌خوانی منشعب شده‌اند. تعزیه هنری نمایشی است که می‌گویند از زمان پیش از تاریخ در ایران‌زمین به اجرا درمی‌آمده و ریشه‌ای میترائیسم دارد. شواهدی وجود دارد که می‌گوید تعزیه‌ های نخستین برای سوگواری سیاوش- یکی از قهرمانان شاهنامه- به اجرا درمی‌آمدند.

بعد از دوران صفویه و روی کار آمدن اسلام به عنوان دین رسمی ایران، تعزیه‌ ها چهره‌ای مذهبی و شیعی به خود گرفتند و برای بیان مصائب کربلا به اجرا درآمدند. تعزیه در مدت کوتاهی به چنان رشد و بالندگی دست یافت که توانست جای خود را به عنوان هنری فاخر، مردمی و محبوب و ارزشمند در ادبیات شفاهی و هنرهای نمایشی ایران باز کند.

تعزیه و دستگاه‌های موسیقیایی

تعزیه‌ خوانی با دستگاه‌های موسیقایی ایرانی ارتباط نزدیک دارد. بازیگران تعزیه، هرکدام در نقش یکی از قهرمانان حادثه کربلا ظاهر می‌شوند و متناسب با نقش خود، در یکی از دستگاه‌های موسیقی نقش خود را که به نظم(شعر) نوشته شده می‌خوانند.

صحنه آرایی تعزیه

از ویژگی‌های دیگر تعزیه، ایفای نقش در لباس‌ها و تجهیزاتی است که در باور ایرانیان به ائمه اطهار منسوب می‌شود. پوشاک و دکوراسیون صحنه‌های تعزیه الزاما شبیه به پوشاک مردم عربستان در ۱۴۰۰ سال پیش نیست. بلکه بر اساس باوری است که ایرانیان درباره خاندان پیامبر در تخیل خود مجسم کرده‌اند.

شمشیر، کلاه‌خود، زره، اسب و دیگر تجهیزات جنگی از دیگر وسایلی است که در تعزیه به کار می‌رود.

تعزیه و زنان

در حادثه کربلا زنانی نیز حضور داشتتند. با این حال در تعزیه هیچ زنی به بازی گرفته نمی‌شود. نقش زنان را نیز مردان اغلب کم سن و سال به اجرا درمی‌آورند. مردی که نقش زنان را در تعزیه بازی می‌کند، “زن‌خوان” نام دارد. او باید صدایی دلنشین داشته باشد و نقاب بر چهره بزند.

سلسله مراتب تعزیه خوانی

نکته مهم دیگر آنکه تعزیه‌خوانی سلسله مراتب خاصی دارد و برای خواندن نقش‌های مختلف باید از رده‌های پایین شروع کرد. بازیگران تعزیه از کودکی وارد این هنر- حرفه می‌شوند و با خواندن نقش کودکان کربلا به ایفای نقش می‌پردازند. به این هنرمندان که نقش کودکان را می‌خوانند، بچه‌خوان می‌گویند.

بچه‌خوان‌ها در طول زمان و همراه با بزرگ شدنشان نقش‌های دیگری بر دوش می‌گیرند تا در نهایت هنگامی که میانسال شدند، به نقش امام‌خوان برسند.

مکان‌های اجرا

این نمایش آئینی در بسیاری از روستاها و شهرهای ایران اجرا می‌شود. اصفهان، مرکزی، قم، تهران، قزوین، البرز، کرمان، یزد، همدان، خوزستان، فارس، زنجان،خراسان رضوی و سمنان از جمله مناطقی هستند که تعزیه در آن‌ها به صورت متمرکزتر و حرفه‌ای‌تر به اجرا درمی‌آید. بعضی روستاها نیز متولی برگزاری این نمایش مذهبی هستند.

گاهی عامل بقای روستاهااست!

روستای اَتو از توابع زیراب که در استان مازندران واقع شده، نمونه‌ای از روستاهای خالی از سکنه است که ساکنان بومی‌ آن فقط در دهه محرم به روستا باز می‌گردند، نذری می‌پزند، تعزیه اجرا می‌کنند و با نذری‌های خود میزبان میهمانانی که برای دیدن تعزیه به روستا آمده‌اند می‌شوند. این روستاها بهترین مکان‌ها برای  تماشای تعزیه و مناسبات فرهنگی مردم در دهه محرم به شمار می‌روند.

این هنر در شهرهای بزرگ معمولا در فرهنگسراها یا مکان‌های عمومی به اجرا در می‌آید.

هشدارهای لازم

تعزیه نمایشی دینی است و برای معتقدانش بسیار ارزشمند تلقی می‌شود. بنابراین هنگام حضور در این تاتر نمایشی به ارزش‌های دینی احترام بگذارید. تعزیه نمایشی رایگان است و برای تماشای آن نیازی به خرید بلیت یا پرداخت وجه نقد ندارید.

در اغلب مناطقی که تعزیه برپا می شود، امکانات رفاهی چندانی برای تماشاچیان وجود ندارد. صندلی‌های معمولی- و نه صندلی مخصوص سینما و تاتر- و یا فرش‌هایی برای نشستن تماشاچیان روی زمین، تنها امکانات موجود است. بنابراین اگر به هر دلیلی چنین موقعیتی برایتان دشوار به نظر می‌رسد، بهتر است قید دیدن این نمایش مذهبی را بزنید.

خوردن و آشامیدن و سخن گفتن هنگام تماشای این هنر نمایشی ناپسند و توهین‌آمیز تلقی می‌شود. عکسبرداری به صورت معمول ایرادی ندارد. مگر آنکه متولیان مراسم اعلام کنند که تماشاچیان اجازه عکاسی ندارند.