ارگ علیشاه تبریز، بلندترین دیوار تاریخی ایران

ارگ علیشاه تبریز یکی از جاذبه‌های بسیار مهم و تاریخی تبریز است که از زمان حکومت ایلخانان در سده هشتم هجری تا کنون پابرجا مانده است. اگر چیزی درباره این جاذبه تاریخی نمی‌دانید تا آخر این مقاله از دلتامگ با ما همراه باشید.

ارگ علیشاه تبریز

در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی، درست در مرکز شهر تبریز و در محدود میدان ساعت تبریز یک دیوار خشتی تاریخی وجود دارد که پس از گذشت هفتصد سال هنوز هم پابرجاست. این دیوار خشتی بزرگ که زمانی بخشی از ایوان جنوبی مسجد علیشاه بوده است، ارگ علیشاه تبریز است.

ارگ علیشاه تبریز را به تاج‌الدین علیشاه جیلانی، وزیر سلطان محمد خدابنده و سلطان ابوسعید ایلخانی نسبت می‌دهند که در سده هشتم هجری حکومت این بخش از ایران را در دست داشته‌اند.

تاریخچه ارگ علیشاه تبریز

در طی سال‌های ۷۱۶ تا ۷۲۴ هجری قمری، تاج‌الدین علیشاه گیلانی که وزیر ایلخانان مغول بود، تصمیم به ساخت یک مسجد بسیار عظیم می‌گیرد. علیشاه بسیار علاقه داشته که طاق جنوبی مسجد را به‌گونه‌ای بسازد که از طاق کسری چهار گز بزرگ‌تر شود؛ اما عمر او کفاف نمی‌دهد و پس از مرگش مسجد نیمه‌کاره رها می‌شود.

مسجد نیمه‌کاره بعدها به‌عنوان یک پایگاه نظامی مورد استفاده قرار می‌گیرد و حتی در دوران قاجار مسجد و محوطه آن به انبار غلات و انبار مهمات نظامی تبدیل می‌شود. به همین دلیل حصاری دور آن می‌کشند و نام آن را به ارگ تغییر می‌دهند.

با شروع جنگ‌های ایران و روسیه در سال‌های ۱۸۰۴-۱۸۲۴ و جنگ ایران و انگلیس در ۱۸۵۷ به فرمان عباس میرزا، ولیعهد قاجار، دو نهاد نظامی مهم از جمله سربازخانه «ستاد فرماندهی جنگ ارتش ایران» و کارخانه ریخته‌گری و توپ‌ریزی را در محوطه ارگ تبریز می‌سازد. ازآن‌پس این محوطه کاملا جنبه نظامی پیدا می‌کند. چند سال بعد عمارت کلاه‌فرنگی نیز در همین محوطه ساخته می‌شود.

در زمان مشروطیت و قیام مردم تبریز، این بنای تاریخی باز هم‌سنگری برای مبارزان مشروطه‌خواه بود و باعث تقویت موضع نیروهای ستارخان و باقرخان در برابر شلیک توپخانه محمدعلی شاه قاجار شد. جای گلوله‌های توپ که یادگار مبارزه آزادی‌خواهان با استبداد است، هنوز روی دیوارهای ارگ قابل‌مشاهده است. در دوران پس از مشروطه نیز مردم تبریز به مقابله با تهاجم ارتش روس برخاستند و مانند گذشته ارگ تبریز پایگاهی مستحکم برای مدافعان بود. آن‌ها توپی را در بالای ارگ برای دفاع از مواضع خود قرار داده بودند.

پس از گذر زمانی طولانی نیز به دلیل عدم رسیدگی به مسجد مذکور و زلزله‌های پی‌درپی اندک‌اندک مسجد از بین می‌رود و از آن تنها یک طاق ویران شده باقی می‌ماند. این طاق همان دیوار خشتی ای است که پس از هفتصد سال، امروزه در مرکز شهر تبریز باشکوه و پر عظمت باقی ‌مانده است.

معماری ارگ علیشاه تبریز

بر پیشانی ارگ علیشاه تبریز، این بنای بی‌نظیر هنر معماری ایرانی‌اسلامی می‌درخشد در حالیکه ترکیبی از هنر معماری آذری را نیز می‌توان در آن مشاهده کرد. در معماری ایرانی پس از اسلام به نحوه معماری‌ای که پس از اسلام رایج بوده، معماری آذری می‌گفته‌اند.

از آنجایی که شیوه معماری آذری در دوره سلطنت مغولان و ایلخانان در این منطقه رواج داشته است به آن سبک مغول نیز گفته می‌شود. مصالحی مانند ساروج، سنگ، خشت و مصالح بادوام دیگری در ساخت این بنا به‌کاررفته است که به سبب آن‌ها این طاق بزرگ حتی پس از زلزله‌های مهیب نیز همچنان پابرجا مانده است هرچند بخش عظیمی از آن از بین رفته است.

بنایی که امروزه در مرکز شهر تبریز به‌عنوان ارگ علیشاه شناخته می‌شود در واقع قسمت مسقف مسجد بوده است. این قسمت ایوان طاق‌پوش و طاق استوانه‌ای عظیمی را شکل می‌داده که شبستان و عنصر اصلی مسجد علی‌شاه به شمار می‌رفته‌ است. عرض این بنای به‌جامانده ۳۰ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است.

عرض هر یک از این دیوارها نیز ۱۰ متر و داخل آن‌ها مرکب از دو دیوار عریض است که توسط طاق‌هایی به هم اتصال یافته‌اند. البته در حفاری‌های انجام‌گرفته این نکته مشخص شده است که ۷ متر از دیوارها زیر خاک قرار دارد.

بازدید از ارگ علیشاه

برای بازدید از این ارگ تنها کافی است که به مرکز شهر تبریز بروید. بازدید از آن رایگان بوده و در طول شبانه‌روز آزاد است.