«داروغه» خانه‌ای تاریخی متعلق به «محمد‌یوسف‌خان هراتی» آخرین داروغه مشهد است که اواخر دوره قاجار با بهره‌گیری از هنر معماران روس و تلفیق آن با معماری ایرانی در مشهد ساخته شده است.
بنایی که هنر اصیل ایرانی خشت‌خشت آن را سرهم کرده است و تقارن پلان و قرینه‌سازی فضاهای آن حس خوشایندی را منتقل می‌کند.
به گزارش مجله دلتا، «داروغه» تنها خانه‌ای در این کوچه تاریخی است که مرمت شده و همچون نگینی ارزشمند می‌درخشد .
برای ورود به این خانه باید سه چهار پله پایین بروی و با گردشی به سمت چپ، به درب ورودی آن برسی که پشت آن، دالان کوتاهی قرار دارد. پس از ۱۰ قدم به در دیگری میرسی که با عبور از آن در گوشه حیاطی مستطیل شکل قرار می‌گیری؛ حیاطی ۴٠٠ متری که حوض آبی با فواره‌ای حیات‌بخش در میانه آن قرار گرفته و دو باغچه نیز دو طرفش را احاطه کرده‌اند.
سه طرف حیاط را ساختمانی دو طبقه در بر گرفته که از درون خانه نیز به هم راه دارند. خانه به دو بخش زمستان و تابستان‌نشین تقسیم شده است.
ساختمان تابستان‌نشین شاهانه
در قسمت شمال غربی بنا، ساختمان تابستان‌نشین قرار دارد که «شاه‌نشین» خوانده می‌شود و ایوانی با چهار ستون استوار و دو ردیف پله قرینه در دو طرفش دارد. شاه‌نشین خانه شامل یک تالار چهاردری و اتاق‌های مهتابی، کرسی و شومینه است که از ایوان به همه آن‌ها می توان دسترسی داشت.
همچنین اتاق بادگیر (حوض‌خانه)، اتاق‌های همجوار و سرداب نیز در طبقه همکف این بخش قرار دارد که بر قسمتی از سقف آن، بادگیری تعبیه شده که با کمک اتاق بادگیر و سرداب، برای خنک و مطبوع کردن هوای ساختمان در تابستان استفاده می‌شده است.
ساختمان آفتاب‌گیر زمستان‌نشین
بخش زمستان‌نشین نیز در قسمت جنوب شرقی واقع شده و به دلیل آفتاب‌گیر بودن این بخش، در زمستان و فصل‌های سرد سال از آن استفاده می‌شده است.
در بخش زمستان‌نشین نیز دو پله قرینه در دو سمت ساختمان قرار دارد که پله سمت راست به داخل خانه و اتاق‌های آن راه دارد و پله سمت چپ نیز به پشت بام می رسد.
همه وسایل گرماساز، مطبخ، نانوایی و تنورها و… در اتاق‌های طبقه پایین ساختمان زمستان‌نشین جاسازی شده اند. همچنین،در اتاق مرکزی «چهاردر» طبقه بالا نیز بخاری هیزمی بزرگ و نقاشی دیواری وجود دارد.
برای جلوگیری از ورود سرما و گرم‌تر کردن خانه، پنجره‌ها را دو جداره کرده‌اند. سمت راست اتاق مرکزی نیز اتاق کرسی و در سمت چپ آن، اتاق دیگری قرار دارد که در آن، شومینه تعبیه شده است.
راهرویی که حلقه اتصال دو بنای اصلی است
در قسمت شرقی نیز راهرویی سرتاسری قرار دارد که دو ساختمان زمستان‌نشین و تابستان‌نشین را به هم می‌رساند و مسیری ارتباطی در روزهای سرد زمستان به شمار می‌رفته است.
در این راهرو، چندین فضای کوچک جا سازی شده که هرکدام از آن‌ها پنجره‌ای به سمت حیاط دارد و بسیار آفتاب‌گیر است اما هنوز کارشناسان نتوانسته‌اند کارکرد این اتاق‌های کوچک را مشخص کنند.
نمای بیرونی کل ساختمان نیز با پنجره‌ها و درهای فراوان و آجرکاری‌های استادانه‌ای تزیین شده است؛ طرح‌ها و اشکالی که جذابیت خاصی به بنا داده‌اند. از جمله این طرح‌ها، اشکال برجسته‌ای از فرشته، شیر و… است.
