مالکیت فکری چیست؟

مالکیت فکری قراردادی میان صاحب مال فکری و دولت است. دارنده‌ مال فکری با تلاش و زحمت فراوان یک اثر فکری تولید می‌کند و آن را در اختیار جامعه می‌گذارد، دولت هم به او یک حق انحصاری می‌دهد و بقیه افراد را از استفاده از مال او بدون اجازه و پرداخت مابه‌ازا منع می‌کند. در ادامه با مجله دلتا همراه باشید.

مالکیت فکری چیست ؟

مالکیت فکری شاخه ‌ای از حقوق است که در آن حقوق و تکالیف افرادی که یک مال فکری و غیر فیزیکی دارند مشخص می‌شود. منظور از مال فکری چیزی است که در اثر کار و تلاش فکری و هنری ایجاد می‌شود و برخلاف سایر اموال غیر فیزیکی است. به عنوان مثال شعر، داستان، اختراع، نقاشی، فیلم، موسیقی و … از جمله اموال فکری  است و ارزش اقتصادی نیز دارند.

تفاوت اموال فکری با سایر اموال

تفاوت اساسی و مهم اموال فکری با سایر اموال در این است که مال فکری می‌تواند به طور هم‌ زمان مورد استفاده بسیاری از افراد قرار بگیرد بدون اینکه آسیبی ببیند یا از آن کاسته شود. به عبارت دیگر به طور ذاتی مورد استفاده فقط یک شخص خاص نیست بلکه همزمان چندین نفر می‌توانند از آن استفاده کنند. به طور مثال یک خودرو که متعلق به شخصی است، تا زمانیکه وی از آن استفاده می‌کند و در مالکیت او قرار دارد، هیچ کس دیگر نمی‌تواند به طور همزمان از آن استفاده کند. ولی اگر فردی یک وسیله‌ جدید اختراع کند و نحوه‌ ساخت این اختراع را برای کسی توضیح بدهد یا یک نمونه از اختراع خود را در اختیار دیگران بگذارد، آن‌ ها هم‌ می‌توانند به ساخت و تولید این وسیله‌ جدید دست بزنند. بدون اینکه خللی به دانش و تخصصی که آن فرد دارد وارد یا حتی از آن کم شود. و در واقع افراد در نقاط مختلف دنیا‌ می‌توانند مشغول استفاده از همین دانش باشند. به عبارت بهتر دانش، امری غیر انحصاری است که افراد بسیاری‌ می‌توانند به‌ طور همزمان از آن استفاده کنند. در چنین شرایطی بحث حقوق مالکیت فکری مطرح می‌شود. مالکیت فکری به افراد ابزاری برای حمایت از کلیه اموالی می‌دهد که محدود نیستند و قابلیت نشر و انتشار و استفاده‌ گسترده دارند. اما باید در نظر داشت که حقوق نمی‌تواند از چیزی حمایت کند که در عالم واقع وجود ندارد و فقط در ذهن افراد می‌گذرد، زیرا قابل دسترسی نیست. در واقع حقوق از ایده حمایت نمی‌کند بلکه از شکل و فرم ابراز ایده حمایت می‌شود. بنابراین دانش و فکری که در ذهن افراد است هر چند که ارزشمند است اما قابل حمایت حقوقی و قانونی نیست. اما به محض اینکه این فکر تبدیل به متن یا شعری شد و در جایی در عالم مادی ثبت شد، مثلا روی کاغذ آمد، در دسته‌ اموال فکری قرار می‌گیرد و فکری است متعلق به همان فرد خاص و در نتیجه قابل حمایت حقوقی است.

انواع حقوق مالکیت فکری

حقوق مالکیت فکری برای هر مال فکری و دارنده‌  آن  دو گونه حق را  به رسمیت می‌شناسد:

۱. مالکیت معنوی

حق معنوی حالت های متعددی دارد اما مهم‌ترین جنبه‌ آن در مورد انتساب اثر و مال فکری است. به طور مثال، شعر یا اختراعی که فردی خلق کرده، برای همیشه اثر آن فرد و به نام وی خواهد بود و هیچ کس نمی‌تواند این حق را از او بگیرد. در واقع مال فکری هر کس به نام خودش ثبت می‌شود و اگر کسی تلاش کند تا اثر و اختراع را به نام خود جا بزند، مالک اثر و اختراع می‌تواند از او شکایت کند.

۲. حقوق مادی چیست ؟

منظور از حقوق مادی هر گونه استفاده و بهره‌ برداری اقتصادی از اثر و مال فکری است. بنابراین فروش اثر، واگذار کردن حق چاپ یا نشر و تکثیر اثر، و یا تولید آن و بستن قرارداد با نام آن اثر ممنوع است. علاوه بر این حقوق مادی انحصاری است. به این معنی که فقط مالک حق دارد از این حقوق استفاده کند. البته او حق واگذاری این حقوق را به دیگران دارد؛ بر خلاف حقوق معنوی که فرد نمی‌تواند آن را بفروشد یا به دیگری ببخشد و واگذار کند. علاوه بر این، حقوق مادی دائم و همیشگی نیستند بلکه محدود به یک زمان مشخص‌ اند. به عنوان مثال حقوق مادی یک اختراع تنها ۲۰ سال دوام دارند و پس از طی این مدت، دیگر قانون‌ از این اختراع حمایت نمی‌کند. در واقع در واقع قانون‌گذار برای یک مدت محدود و مشخص برای این اموال که غیرانحصاری هستند و افراد زیادی می‌توانند به‌طور هم‌زمان از آن‌ها استفاده کنند نوعی انحصار ساختگی (اعتباری) ایجاد می‌کند. به این ترتیب بقیه‌ افراد فقط با کسب اجازه از مالک و با پرداخت ما به‌ ازا آن می‌توانند از مال فکری او استفاده کنند. به عنوان مثال اگر فردی می‌خواهد از روی اختراع کسی به تولید بپردازد باید پیش از هر اقدامی، با فرد مخترع به توافق برسند. یا در مواردی که افراد بخواهند از علامت تجاری یک محصول بر روی محصولات خود استفاده کنند.نیز باید این قانون را رعایت کنند.