شب چله ، صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود …

صدها سال است، شب یلدا در ایران و سایر کشور هایی که رسم آن را می‌دانند جشن گرفته می‌شود؛ همان که شب چله هم هست، که طولانی ترین شب سال و آخرین شب پاییز است، که تاریک ترین شب سال است و همه تا سپیده دم بیدار می‌مانند تا زایش الهه خورشید را ببینند، و در نهایت همان که اندوه غیبت خورشید و تاریکی‌اش را با روشن کردن آتش کم می‌کنند.

می‌خواهیم در صفحه گردشگری مجله مان ببینیم اصلاً چرا این شب را جشن می‌گرفتند و می‌گیریم. چرا اجداد ما این شب را تا صبح به پایکوبی گرد آتش می‌گذراندند تا اهریمن و تباهی نیاید؟ جلوه‌ هایی از سنت‌ های ایران باستان را در شب نشینی اعضای خانواده و اقوام به نمایش می‌‍گذاشتند و فال می‌گرفتند و شاهنامه می‌خواندند و خوراکی های متنوع می‌خوردند. با مجله دلتا بمانید.

تاریخ شب یلدا

یکی از کهن‌ ترین جشن‌ های ایرانیان، مراسم «شب یَلدا» یا « شب چله » است و مصادف با انقلاب زمستانی. یلدا به زمانی بین غروب آفتاب از ۳۰ آذرماه، تا طلوع آفتاب در اول ماه دی گفته می‌شود. «چلّه» مخفف «چهله» و نشانه یک دوره زمانی معین است. چله بزرگ از یکمین روز دی ماه (خرم روز) تا دهم بهمن که جشن «سده» است به طول می‌انجامد و آن را چله بزرگ می‌نامند، سرمای زیادی هم دارد تا چله کوچک فرا برسد که از دهم بهمن تا پایان آن است و سرما کم کم کاسته می‌شود.

روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را خورروز (روز خورشید) می‌خواندند و تعطیل عمومی بود. در این روز پادشاه لباس ساده می‌پوشید تا با مردمش یکسان باشد. کسی حق دستور دادن به دیگری نداشت. جنگ کردن و خونریزی ممنوع بود؛ نمی‌خواستند مرتکب بدی شوند که آیین مهر، ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ می‌شمرد.

افسانه ها می‌گویند آن روزها ننه سرمایی بود که در آسمان ها زندگی می‌کرد. گیس هایش مثل برف سپید بود. زمستان را همراه دو پسرش می‌آورد. چرا که او آنقدر پیر بود که نمی‌توانست خودش به تنهایی برف های آن سال را جابجا کند. پسر بزرگش چله بزرگ است که چهل روز بر زمین حکم رانی می‌کند و پسر کوچک تر چله کوچک، که او قدری مهربان تر است و زود تر هم بساطش را جمع می‌کند تا برود.

تاریخ شب یلدا

یلدا به معنای «زایش» و «تولد» است. تاریکی هم نماینده اهریمن بود و چون در طولانی‌ ترین شب سال، تاریکی اهریمنی بیشتر طول می‌کشید، برایشان نحس بود، پس آتش می‌افروختند تا تاریکی بگریزد. برای پذیرایی میوه های فصل و میوه‌ های خشک را استفاده می‌کردند. شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گفتگو می‌گذراندن تا خوابشان نرود. تا زایش خورشید فرابرسد و نور بر تاریکی پیروز شود. از آنجا که آن ماه، ماه تولد خورشید بود آن را دی به معنی دادار و آفریننده نامیدند. درواقع نامی برای بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی.

آداب و رسوم شب یلدا

• سفره شب یلدا

  اول از همه سفره ای برای پذیرایی از الهه خورشید باید پهن می‌شد. این سفره «میَزد» (Myazd) نام داشت و میوه‌ های تر و خشک و آجیل که به اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» (Lork) نام داشت را در آن قرار می‌دادند. سفره شب چله جنبه‌ دینی داشت. مقدس بود و برکتش را از روشنایی ایزد مهر می‌طلبیدند. کنار این سفره به شکرگزاری نعمت های آن سال می‌پرداختند و نعمت و فراوانی سال نو را با محتویات نمادین سفره یلدا آرزو می‌کردند.
  

• میوه های شب یلدا

  هندوانه گل مجلس و مهمترین میوه سفره یلداست. یادآور گرمای تابستان و حرارت خورشید است. برخی قدیمی تر ها هم بر این باور بودند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید، در سراسر زمستان، نه تنها سرما نخواهید خورد بلکه هیچ بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد.

  انار در سفره شب یلدا، نشانه تولد و زایش است. دانه های انار معنی ازدیاد نسل و باروری می‌دهد و خوردن آن در شب یلدا بسیار خوش یمن بوده است.

• آجیل شب یلدا

  آجیل شب چله هم مانند آجیل چهارشنبه سوری خوراکی های مخصوص به خود را دارد. مثل پسته، بادام، فندق و گردو که در بعضی مناطق از میوه‌های خشک نیز برای این آجیل استفاده می‌کنند. در آن زمان بیشتر به دلیل آنکه همه سرگرم شکستن آجیل و خوردن آن شوند و خوابشان نرود حتماً در سفره یلدا قرار داده می‌شد.
  

• شام شب یلدا

  معمولاً غذاهایی مثل انار پلو، سبزی پلو با ماهی و زرشک پلو و … در این شب پخته می‌شود. چند روز مانده به شب یلدا معمولاً در همه شهر های ایران همه در تدارک برگزاری این جشن هستند و سور و سات آن را مهیا می‌کنند. خیابان ها شلوغ تر از قبل می‌شود و مردم زیادی را در میوه فروشی ها و آجیل فروشی ها خواهید دید.
  در بعضی از شهرها هم آداب و رسومی خاص برای گذراندن شب یلدا وجود دارد، در برخی کشور های همسایه مان مانند افغانستان، پاکستان و تاجیکستان که در مطلبی دیگر به آن ها خواهیم پرداخت.

• فال حافظ و شاهنامه خوانی

  شاهنامه خوانی و گرفتن فال حافظ یکی از رسم های شب یلداست. هرچند امروزه گرفتن هر نوع فالی در این شب مرسوم شده است اما اصل قضیه، گرفتن فال حافظ بوده است. البته باید توجه داشت که اگر می‌گوییم برپایی جشن شب یلدا یک سنت دیرینه و چند هزار ساله است، پس این رسم به تازگی و چند سده است که به یلدا اضافه شده است. به این ترتیب که بزرگ خاندان به شکلی اتفاقی کتاب حضرت حافظ را می‌گشاید و متن شعری که می‌آید برای خانواده می‌خواند.
  شاهنامه خوانی هم از آنجا آمد که شعر های حماسی خوانده شود و نیروی شر از اینهمه رشادت پهلوانان ایرانی بترسند تا نیروی روشنی زودتر چهره بنماید. سنت قصه گویی پدرها و مادربزرگ ها هم برای بیدار نگه داشتن افراد در شب چله تا سپیده دم بود و هرچه طولانی تر هم بهتر.