زلزله ۵ و ۲ دهم ریشتری چهارشنبه گذشته در استان البرز و تکرار ۴ و ۲ دهم ریشتری آن با فاصله یک هفته، حاوی نکات، درس ها و ملاحظاتی بود که توجه به آن ها می تواند برای مردم تهران و مسئولان پایتختی که روی گسل بنا شده است، بسیار حائز اهمیت باشد.
در ادامه این مقاله در مجله خبری دلتا، تلاش می کنیم به جمع بندی جامعی از آن چه روی داد و آن چه دست اندرکاران و دانشمندان می گویند بپردازیم:
سازوکار گسل های تهران و حوالی
برای مشاهده نقشه گسل های تهران یک جست وجوی ساده گوگلی کافی است تا بدانیم این گسل ها در کجا واقع شده و چه خصوصیاتی دارند.
افزون براین، نکته مهمی که وجود دارد این است که به گفته حمید نظری معاون پژوهشی سازمان زمین شناسی «بیشتر گسل های تهران دوران بازگشت شان فرا رسیده است».
کارشناسان اعتقاد دارند که همه گسل های تهران پتانسیل وقوع زلزله ۶ ریشتر به بالا را دارند. در برخی مناطق به دلیل شرایط ساخت و سازها و تراکم جمعیت پیش بینی می شود خسارت به مراتب بیشتر از دیگر مناطق باشد.
در این جا باید اضافه شود که به گفته همین کارشناسان ،فرارسیدن دوره بازگشت یک گسل قطعا به معنای پیش بینی زلزله نیست و حتی ممکن است دوره فعالیت یک گسل ده ها سال به تاخیر بیفتد، کما این که از آخرین فعالیت بزرگ گسلی در تهران بیش از ۱۷۰ سال می گذرد.
به طور کلی در اطراف تهران گسل هایی متعدد وجود دارد که قابلیت تولید زلزله ای باتوان ۶ تا ۷ ریشتر و حتی بیشتر را دارند.
شدت زلزله و بزرگی گسل فقط عامل تعداد تلفات نیست. مهم ترین عامل، فرسودگی بافت های مسکونی و تراکم جمعیتی و قابلیت های شهری است.
کجای تهران امن تر است؟
اگرچه در یک زلزله بزرگ با شعاع زیاد لرزش های بزرگی حس خواهد شد، خلاصه گفته های کارشناسان این است که این محلات تهران نسبت به بقیه امن ترند. این امن بودن به سبب چیدمان گسل های زیر تهران بیان می شود و گرنه بافت شهری و تکنولوژی ساختمان سازی مساله ای متفاوت است.
از محلات به نسبت امن تر شهر تهران می توان به راه آهن، محور نواب، محور خیابان انقلاب و آزادی، هفت چنار به علاوه ارگ قدیم تهران اشاره کرد.
ارگ قدیم تهران حد فاصل خیابان شوش، ۱۷شهریور، انقلاب و کارگر جنوبی را شامل می شود که بازار تهران، خیابان مولوی، میدان بهارستان، میدان امام خمینی، محله امیریه و خیابان جمهوری را شامل می شود.
کارشناسان می گویند گسل هایی که در تهران وجود دارند از نظر تولید و شدت لرزه ای تفاوت چندانی با هم ندارند.
درواقع تفاوتی که وجود دارد به سبب عوامل بیرونی است که شرایط را متفاوت نشان می دهد و خسارات ،شدت و ضعف پیدا می کند. اما در کل تفاوتی نمی کند کجای تهران زندگی کنیم چرا که در همه جای تهران، کرج وحومه آن ،خطر وقوع زلزله وجود دارد.
ساختمان های مهمی که روی گسل هستند
خلاصه سخن کارشناسان این است که تعدادی از ساختمان های مهم تهران بدون ملاحظات علمی و کارشناسی روی گسل ها و حتی در محل تقاطع گسل های اصلی تهران ساخته شده اند که مهم ترین آن ها برج میلاد است.
ظاهرا در این جا هم برج آزادی (شهیاد) تهران باز هم به مراتب اصولی تر و علمی تر جانمایی و ساخته شده است. اما وضع ساختمان های مهم تهران:
- ساختمان درحال ساخت اسناد ملی ایران روی گسل معظم سید خندان و در فاصله ۱۰۰ متری محل تقاطع این گسل با گسل داوودیه در حال تکمیل است.
- ساختمان بزرگ بانک مرکزی بین گسل داوودیه و سید خندان است.
- ساختمان بلند مرتبه روزنامه اطلاعات درنزدیکی گسل سید خندان است.
- ساختمان های درحال تکمیل کتابخانه ملی ایران یکی ازسازه هایی است که بر روی طاقدیس های داوودیه قرار گرفته است.
- ساختمان های بنیاد مستضعفان و ساختمان عظیم وزارت راه بین دوگسل باختری و عباس آباد در فاصله حدود ۲۰۰متری واقع شده است.
- برج بلند تهران یا برج مخابراتی میلاد نیز دقیقا روی سامانه گسل شهرک قدس واقع شده است.
- ساختمان های بلند مرتبه مسکونی و مدرن و درحال ساخت آتی ساز در کنار هتل اوین، در محل تقاطع گسل محمودیه و گسل عمود بر آن قرار دارند.
- پل های پارک وی در تقاطع خیابان ولیعصر و بزرگراه چمران روی گسل محمودیه بنا شده است.
- پل بزرگراه صدر روی گسل قیطریه قراردارد.
خلاصه وضعیت گسل های متعدد شهر
- گسل شمال تهران با طول ۷۵ کیلومتراز لشکرک و سوهانک شروع شده تا فرحزاد، حصارک و به سوی غرب امتداد می یابد. این گسل در مسیر خود، نیاوران، تجریش، زعفرانیه، الهیه و فرمانیه را در بر می گیرد.
- گسل جنوب تهران موسوم به گسل ری با ۲۰ کیلومتر از جاده خاوران شروع و با گذر از دولت آباد و حرکت روی جاده کمربندی تهران در حد نصاب کوره های آجرپزی چهار دانگه پایان می یابد.
- گسل شرق که قوی و توانمند ترین زلزله است و از شرق به تهران وارد شده و با گذر از اراضی سرخه حصار و حرکت روی بزرگراه شهید بابایی تا مجیدیه و سید خندان امتداد می یابد.
- تک گسل ملاصدرا از خیابان شریعتی تا شهرک غرب انتقال یافته، محلات ونک، میرداماد، سعادت آباد و شهرک غرب را در برمی گیرد.
- گسل مشا- فشم به درازای ۴۰۰ کیلومتر که زلزله سال ۹۵۸ میلادی با بزرگی ۷/۷ریشتر در ۵۰ کیلو متری تهران و زلزله سال ۱۸۳۰میلادی به فعالیت این گسل نسبت داده شده است. تلاقی آن با گسل شمال تهران در بالای سد لتیان است.
کدام گسل ها تاکنون حرکت کرده اند؟
- تهران (ری باستان) در سالیان دور، زمین لرزه های بزرگی را تجربه کرده؛ اما اینکه کانون و چشمه لرزه زای کدام یک از این زمین لرزه ها در گستره یادشده قرار داشته و کدام یک از این رویدادها حاصلی از جنبش مستقیم گسل یا گسله هایی در این گستره بوده است؟ پاسخی درست برای این سوالات بنیادین وجود ندارد. اما مطالعات نشان می‌دهد:
- گسله آستانه مسبب زمین لرزه ویرانگر ۸۵۶ میلادی است.
- گسله فیروزکوه سرچشمه زمین لرزه ۷۹۹ میلادی است.
- گسله مشا مسبب زمین لرزه های ۱۶۶۵ و ۱۸۳۰میلادی بوده است.
- جنبش گسله طالقان سبب رخداد زمین لرزه سترگ ۹۵۸ شد.
- گسل پیشوا در جنوب تهران عامل زمین لرزه ۱۳۸۴ میلادی بوده است.
آیا به زودی تهران خواهد لرزید؟
منابع مطالعاتی و گفته های متخصصان و دانشمندان به طور خلاصه چنین می گوید:
- بهره گیری از روش های روزآمد علمی چون زمین شناسی زمین لرزه و حفاری های انجام شده در دهه گذشته نشان از نزدیکی زمان رخداد زمین لرزه احتمالی در آینده نه چندان دور برای تهران و شهرهای این گستره چون کرج و دماوند دارد.
- این رخداد می تواند از همین لحظه باشد و یا چند سال آینده، اما این به معنای پیش بینی زلزله نیست.
- اگرچه گسله هایی چون گسل مشا (شمال خاوری تهران) و سامانه گسلی شمال تهران در دامنه جنوبی البرز در ۳/۱ پایانی دوره بازگشت لرزه ای خود قرار دارند، اما دوره بازگشت زمین لرزه ویرانگر احتمالی حاصل از جنبش دوباره گسله هایی چون طالقان (شمال باختری تهران)، فیروزکوه (خاور تهران)، آستانه (شمال دامغان) و پیشوا (جنوب تهران) با دوره بازگشت های لرزه ای ۷۰۰ تا ۱۲۰۰ساله، به دوره زمانی خطر رخداد آینده بسیار نزدیک هستند.
- پژوهش های لرزه شناسی در گستره البرز مرکزی نشان دهنده آن است که احتمال رخداد زمین لرزه در گستره های شهری در وضعیت هشدار برای زمین لرزه ای با بزرگی احتمالی ۲/۷ و۵/۶ در بازه زمانی ۵۰ سال آینده برآورد می‌شود این رخداد می تواند از همین لحظه یا چند سال آینده باشد.
- طبق محاسبات علی درویش زاده (پدر علم زمین‌شناسی ایران)، دوره زلزله تهران ۱۵۰ سال است در حالی که از وقوع آخرین زمین لرزه بزرگ آن ۱۸۰ سال گذشته. این تأخیر ۳۰ ساله به این معنی است که زمین‌لرزه بعدی، احتمالاً شدت و بزرگی بیشتری خواهد داشت.
- زلزله ۲۹ آذر ۱۳۹۶ با قدرت ۵٫۲ ریشتر در تهران، موجب افزایش احتمال زلزله‌های شدید در تهران شد که احتمال زلزله شدید تر از آن هم وجود دارد. هرچند چند روز پیش شهردار تهران اعلام کرد که خطر زلزله تهران تقریبا رفع شده و وضعیت قرمز تهران از سوم دی ماه ۹۶ یک درجه تقلیل می یابد.
- در سال ۱۳۸۰ آژانس بین‌المللی مطالعات زلزله ژاپن (جایکا) دو گزارش ارائه داد که بر اساس آن گسل شمال تهران توانمندی وقوع زلزله تا ۷٫۲ ریشتر و گسل جنوبی قدرت زلزله تا ۷ ریشتر را دارد و به مردم نشان می‌داد که زلزله تهران جدی است و گسل‌هایی که از آن نام می‌بریم درست زیر پایمان هستند، نه در آسمان.
- آخرین زمین‌لرزه برجسته در تهران مربوط به سال ۱۸۳۰ میلادی و به بزرگی ۷٫۲ ریشتر بود است.
تهیه وتنظیم: تحریریه مجله خبری دلتا
